08 აპრილი 2025
ავტორი: გიგა ჩალიგავა, ისტორიის დოქტორანტი, მკვლევარი.
ვაცლავ ჰაველის ესე "ძალა უძალოთა" (1978) წარმოადგენს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პოლიტიკურ და ფილოსოფიურ ნაშრომს, რომელიც იკვლევს ადამიანის არსებობის პირობებს ტოტალიტარულ რეჟიმში და გვთავაზობს წინააღმდეგობის კონცეფციას, რომლის ამოსავალ წერტილიც სიმართლის იდეაა. ესაა მანიფესტი, რომელიც გვაჩვენებს, თუ როგორ შეუძლია ჩვეულებრივ ადამიანს სისტემური ტოტალიტარიზმის და მის მიერ თავსმოხვეული ტყუილის წინააღმდეგ ბრძოლა მთავარი იარაღით — "სიმართლეში ცხოვრებით" [1], სწორედ იმ კონცეფციით, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა "ხავერდოვან რევოლუციას" და საბოლოოდ გავლენა იქონია კომუნისტური რეჟიმების დაცემაზე აღმოსავლეთ ევროპაში.
ჰაველი, როგორც დრამატურგი, დისიდენტი და ჩეხოსლოვაკიის, შემდგომში ჩეხეთის პრეზიდენტი, თავის ამ ნაშრომში არა მხოლოდ ტოტალიტარიზმის კრიტიკას გვთავაზობს, არამედ გვაჩვენებს პოსტ-ტოტალიტარული საზოგადოების სიღრმისეულ ანატომიას და იმ მორალურ დილემებს, რომლებსაც “უძალონი” – ანუ მორჩილი საზოგადოება აწყდება.
ტექსტი იწყება სიტყვებით: “აჩრდილი დადის აღმოსავლეთ ევროპაში, აჩრდილი იმისა, რასაც დასავლეთში “დისიდენტობას” ეძახიან”. – ამით ჰაველი გვთავაზობს ირონიულ ალუზიას “კომუნისტური პარტიის მანიფესტის” (1848) საწყის სიტყვებზე. ავტორი მიიჩნევდა, რომ დისიდენტობის მოძრაობა უკვე ჩამოყალიბდა, რაც კომუნისტური რეპრესიული რეჟიმის დამარცხებაში მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანდა.
ჰაველი მიიჩნევს, რომ საბჭოთა სისტემა გასცდა “დიქტატურის” ტრადიციული გაგების ფარგლებს და რეჟიმს ავტორი "პოსტ-ტოტალიტარულს" უწოდებს. მისი აზრით, ეს სისტემა დიქტატურისგან იმით განსხვავდება, რომ აღარ ეყრდნობა მხოლოდ ძალადობასა და რეპრესიებს, არამედ ქმნის იდეოლოგიურ სივრცეს, რომლის მეშვეობითაც ახერხებენ მოქალაქეების არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ მორალური მორჩილების მიღწევას.
სისტემა ერთვარად “დასრულებული სახით თითქმის სეკულარიზებულ რელიგიას წარმოადგენს”[2], რომელსაც თავისი რიტუალები აქვს. იგი იძულებას ეყრდნობა არა იმდენად უხეში ძალის სახით, არამედ იმით, რომ ყველას აიძულებს სისტემურ რიტუალებსა და ცხოვრების წესში მონაწილეობის მიღებას. შესაბამისად, მისი მთავარი სიძლიერე იმაშია, რომ მიაღწია ადამიანების თანამონაწილეობას მათივე ჩაგვრაში.
ავტორი დეტალურად განიხილავს იმ ფსიქოლოგიურ მექანიზმებს, რომლებიც უზრუნველყოფენ ადამიანების მორჩილებას. სისტემის მთავარი მამოძრავებელი ძალა არის არა აუცილებლად სიკვდილის ან ფიზიკური რეპრესიების შიში, არამედ სოციალური იზოლაციის, ეკონომიკური გარიყვის და ყოველდღიური ცხოვრების გართულების. სისტემა იმდენად ეფექტურად მუშაობს, რომ ხშირად არც კი სჭირდება პირდაპირი ძალადობა - ადამიანები თვითცენზურას მიმართავენ და "თამაშის წესებს" იცავენ, რათა თავიდან აიცილონ პრობლემები. პოსტტოტალიტარიზმში იდეოლოგია იქცევა რიტუალად, სიმბოლოდ, რომელსაც რეალურ მნიშვნელობაზე მეტად სისტემისადმი ლოიალობის გამოხატვის ფუნქცია აქვს.
ნაშრომის ცენტრალურ მეტაფორად ხილ-ბოსტნეულის მაღაზიის მოვაჭრე იქცევა, რომელიც ვიტრინაში განათავსებს ლოზუნგს წარწერით “პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!”. ჰაველი მიიჩნევს, რომ გამყიდველი არ ათავსებს ამ ლოზუნგს იმიტომ, რომ მას სჯერა ამ იდეის. ვიტრინაში პირადი სურვილით არ გამოუფენია და შინაარსისადმი გულგრილია, არამედ იმიტომ, რომ ეს არის ერთგვარი რიტუალი – “იმიტომ, რომ ასეა საჭირო. რომ არ გამოკიდოს შეიძლება ხათაბალაში გაეხვიოს”. ამ სიტყვების გამოფენა უზრუნველყოფს გამყიდველის უსაფრთხოებას და ცხოვრების "ნორმალურ" მიმდინარეობას “საზოგადოებრივ ჰარმონიაში”. ამ შემთხვევაში, ლოზუნგი რეჟიმისადმი ლოიალურობის, რიტუალური მორჩილების სიგნალია. “მე, ბოსტნეულით მოვაჭრე ესა და ეს, ვიქცევი ისე, როგორც სურთ, რომ ვიქცეოდე. მე დაქვემდებარებული პირი ვარ და გაკიცხვას ვერიდები. ვარ მორჩილი, ამიტომ უფლება მაქვს მშვიდად ვიცხოვრო”[3] – ათქმევინებს მაღაზიაში მოვაჭრეს ავტორი. ამგვარი რიტუალური მორჩილება უზრუნველყოფს სისტემის გადარჩენას, რომელიც ეყრდნობა არა მხოლოდ ძალადობას, არამედ ტყუილში თანამონაწილეობას.
ჰაველი წარმოაჩენს, რომ პოსტ-ტოტალიტარული სისტემა თვითშენარჩუნების მექანიზმებით არის აღჭურვილი. ის გვაჩვენებს, რომ სისტემა აღარ არის დამოკიდებული ერთ დიქტატორზე ან ელიტაზე - ის არის "ავტომატიზებული" სისტემა, რომელიც ითრევს ყველას თანამონაწილეობაში.
ავტორის მიხედვით, ამ სისტემაში ყველა შეიძლება იყოს მსხვერპლიც და ჯალათიც, ერთდროულად. ეს ორმაგი როლი, სადაც ყველა ერთდროულად არის ჩაგრულიც და მჩაგვრელიც, წარმოადგენს სისტემის სიძლიერის წყაროს.
ჰაველის ყველაზე რევოლუციური იდეა არის ის, რომ ტოტალიტარული სისტემის წინააღმდეგ ბრძოლა არ მოითხოვს აუცილებლად პოლიტიკურ პროგრამას. ის გვთავაზობს "სიმართლეში ცხოვრებას" როგორც წინააღმდეგობის ძირითად ფორმას. ჰაველი წერს, რომ: “თუ სისტემის მთავარი საყრდენი სიცრუეში ცხოვრებაა, მაშინ საკვირი არაა, რომ მისთვის ფუნდამენტური საფრთხე სიმართლეში ცხოვრებაშია. ამიტომაცაა, რომ რეჟიმი სიმართლეს ყველაფერზე მეტად დევნის”. შესაბამისად, რეჟიმის წინააღმდეგ საბრძოლველად უმნიშვნელოვანესი პოლიტიკური იარაღი თავად სიმართლეა. სწორედ ამ კონტექსტში, თუ ხილ-ბოსტნეულის მაღაზიის გამყიდველი უარს იტყოდა ლოზუნგის გამოფენაზე, ეს იქნებოდა არა უბრალოდ პროტესტი, არამედ სისტემის საფუძვლების რღვევა.
ავტორი ამასთან ერთად დისიდენტების საჭიროებაზეც მსჯელობს. ჰაველის აზრით, საზოგადოების დამოუკიდებელი ცხოვრება სიმართლიდან მომდინარეობს, ისევე, როგორც აქედან ამოიზრდება “დისიდენტობა”. დისიდენტების როლი არა პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვება, არამედ სიმართლის მსახურება უნდა იყოს – წერს იგი. წინააღმდეგობა არ უნდა იყოს მხოლოდ პოლიტიკური აქტი, აქ ეთიკაც უნდა ჩაერთოს.
დისიდენტობა სიმართლეში ცხოვრების მანიფესტაციაა. მათი მოღვაწეობა ხელს უწყობს საზოგადოების დამოუკიდებელი ცხოვრების მკაფიო გამოხატულებას[4]. დისიდენტობის პოზიციის ეგზისტენციალური წყარო “სიმართლეში ცხოვრებაა”. “…დისიდენტი უნდა ემსახუროს სიმართლეს, სამართლიან ცხოვრებასა და ცხოვრების ჭეშმარიტი მიზნების განხორციელებას”[5] ტექსტის მიხედვით, მათი საქმიანობა კანონიერების პრინციპს ეყრდნობა. ჰაველი წერს რომ მათი მოღვაწეობის ერთ-ერთი მიზანი კანონისადმი (ცხადია, ამაში ტოტალიტარული კანონები არ იგულისხმება) პატივისცემის დამკვიდრებაა.
თუმცა, ავტორი რეალისტია და აანალიზებს იმასაც, რომ დისიდენტობა ერთადერთი ფაქტორი არ არის საბჭოთა პოსტტოტალიტარიზმის დასაძლევად. შესაძლოა სოციალურმა კრიზისმა, მოძრაობისგან დამოუკიდებლად, ფართო პოლიტიკური ძვრები გამოიწვიოს. მნიშვნელოვანია ეკონომიკური ფაქტორები და გლობალური ტენდენციები. ავტორი მიანიშნებს აშშ-სა და სხვა ქვეყნების გატარებულ პოლიტიკაზე. შესაბამისად, ავტორს მიაჩნია, რომ დისიდენტობა არის “ერთ-ერთი (თუმცა არა მთავარი) ფაქტორი, რომელიც პოლიტიკურ განვითარებაზე მოქმედებს” და “სხვა ფაქტორებისგან მხოლოდ იმით განსხვავდება, რომ მიმართულია პოლიტიკური განვითარების რეფლექსიაზე ადამიანის დაცვის პოზიციიდან და ამ რეფლექსიის შედეგების დაუყოვნებელ გამოყენებაზე”.[6] ანგრევენ რა უძალოთა ილუზიებს და სააშკარაოზე გამოაქვთ ხელისუფლების ნამდვილი სახე. დისიდენტები “თავიანთ თავზე არ იღებენ მესიანურ როლს, არ წარმოადგენენ “ავანგარდს” ან “ელიტას”, რომელიც ფლობს მონოპოლიას ჭეშმარიტებაზე… და რომლის ამოცანაცაა “უგუნური მასის ჭკუაზე მოყვანა”. დამოუკიდებელი ინიციატივები უფლებას უტოვებენ თითოეულ ინდივიდს, თავად გადაწყვიტოს მათი გამოცდილებიდან და საქმიანობიდან რა გაიზიაროს და რა არა”[7]. – წერს ავტორი. დისიდენტობა “სიმართლეში ცხოვრების” და ახალი წესის დამკვიდრების ინდივიდუალური გზაა, რომელიც საზოგადოებრივ ხასიათში უნდა გადაიზრდოს.
ჰაველი ავითარებს იდეას "პარალელური პოლისის" შესახებ - ალტერნატიული სტრუქტურების შექმნა, რომლებიც არ ექვემდებარებიან სისტემას. ეს არ არის მხოლოდ პოლიტიკური საქმიანობა, არამედ სამეცნიერო, კულტურული, სოციალური და მორალური სფეროები. ესაა “მეორე კულტურა”, სადაც ადამიანებს შეუძლიათ იცხოვრონ ღირსეულად და თავისუფლად.
ეგზისტენციალური რევოლუცია
ჰაველის კონცეფციაში, წინააღმდეგობა ტოტალიტარიზმისადმი მოითხოვს "ეგზისტენციალურ რევოლუციას" - შინაგან ტრანსფორმაციას, სადაც ადამიანი უარს ამბობს ტყუილში თანამონაწილეობაზე და ირჩევს სიმართლეში ცხოვრებას, მიუხედავად შესაძლო შედეგებისა. ავტორის აზრით, ადამიანის იდენტობა უნდა დაეფუძნოს მხოლოდ სიმართლეს და არა ტყუილს. “ამდენად, პოსტტოტალიტარულ სისტემაში “სიმართლეში ცხოვრებას” ენიჭება არ ამხოლოდ ეგზისტენციალური განზომილება (ადამიანი თავის შინაგან ბუნებას უბრუნდება), არა მხოლოდ გონითი განზომილება (ჩასწვდეს სიმართლეს როგორიც ის არის), და არა მხოლოდ მორალური განზომილება (უჩვენოს სხვას მაგალითი). მას აქვს კიდევ ერთი, მკაფიოდ გამოხატული განზომილება – პოლიტიკური”.[8]ეს მიდგომა აჩვენებს, რომ წინააღმდეგობა არის არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ ეგზისტენციალური არჩევანი.
ჰაველის ცენტრალური თეზისი არის ის, რომ უძალოთა მთავარი ძალა მდგომარეობს მათ მორალურ უპირატესობაში. “ძალა უძალოთა” ამ ერთგვარი პარადოქსული სიტყვებით, ავტორი გვარწმუნებს, რომ სწორედ ამ “უძალო” საზოგადოებაშია რეალური ძალა და განიხილავს ამ ძალის შეძენის გზებს, როდესაც ადამიანი "სიმართლეში ცხოვრობს", ის აღარ არის სისტემის მონა და იძენს შინაგან თავისუფლებას, რომელიც არ შეიძლება წაართვას ძალაუფლებამ. “თუ სისტემის დედაბოძი “სიცრუეში ცხოვრებაა”, მაშინ რაღა გასაკვირია, თუ მთავარ საფრთხეს მისთვის “სიმართლეში ცხოვრება” წარმოადგენს. სწორედ ამიტომ იდევნება ეს უკანასკნელი ყველაფერ დანარჩენზე მეტად”.[9] ჰაველის აზრით ძალაუფლება სწორედაც რომ უძალოთა ხელშია და ამას მიიღებენ მაშინ, როდესაც ისინი ტყუილში თანამონაწილეობაზე უარს იტყვიან. ანუ, ძალაუფლება მორალურად სწორ პოზიციაში მდგომარეობს, რაც არ დაემთხვევა ტოტალიტარული რეჟიმის გატარებულ პოლიტიკას, მითებსა და ტყუილებს.
ჰაველი წარმოგვიდგენს ტოტალიტარული საზოგადოების ალტერნატივას – "ღია საზოგადოების" კონცეფციას, სადაც ადამიანები არ არიან იძულებულნი ატარონ ნიღბები და იცხოვრონ ორმაგი ცხოვრებით. ეს არის საზოგადოება, სადაც "შესაძლებელია სიმართლეში ცხოვრება". ჰაველის აზრით, ღია საზოგადოება არ არის უტოპია, არამედ ეს არის პრაქტიკული შესაძლებლობა, რომელიც იწყება თითოეული ჩვენგანის გადაწყვეტილებით, იცხოვროს სიმართლეში." ეს იდეა მოგვიანებით გახდა მისი პოლიტიკური პროგრამის საფუძველი.
ავტორი მიიჩნევს, რომ "უძალოთა ძალა" სწორედ ამ მორალურ პოზიციაში მდგომარეობს. როდესაც ადამიანები უარს ამბობენ სისტემის მიერ შექმნილ "თამაშში" მონაწილეობაზე, ისინი ძირს უთხრიან მის ლეგიტიმურობას. სისტემა ეფუძნება საყოველთაო თანამონაწილეობას სიცრუეში, და როდესაც ადამიანები იწყებენ "სიმართლეში ცხოვრებას", სიცრუეზე და რიტუალზე დაფუძნებული მთელი ტოტალიტარული კონსტრუქცია იწყებს რღვევას.
“პოსტდემოკრატიული” ტრანზიცია
ჰაველი ნაშრომს ასრულებს მსჯელობით დემოკრატიისა და პოსტ-ტოტალიტარული საზოგადოების ტრანზიციის პრობლემების შესახებ. იგი უარყოფს გავრცელებულ შეხედულებას, რომ პოსტ-ტოტალიტარული რეჟიმიდან გამოსვლის და ტრანსფორმაციის ერთადერთი გზა არის ტრადიციული საპარლამენტო დემოკრატიის დამყარება. მხოლოდ საპარლამენტო დემოკრატიაზე ფოკუსირება ვერ უზრუნველყოფდა ადამიანის ღირსებისა და დამოუკიდებლობის დაცვას საზოგადოებაში. კლასიკური დემოკრატიული წყობაც კი, არ არის საკმარისი იმ ფუნდამენტური პრობლემების გადასაჭრელად, რომლებიც თანამედროვე მსოფლიოში არსებობს. ეს არ უნდა გავიგოთ ისე, რომ ჰაველი დემოკრატიულ ინსტიტუტების შექმნის მომხრე არაა. ავტორი მიიჩნევდა, რომ დემოკრატია უნდა გაღრმავებულიყო და დაკავშირებული ყოფილიყო უფრო ფუნდამენტურ ეგზისტენციურ და მორალურ განახლებასთან.
ჰაველის მიერ შემოთავაზებული ახალი მოდელი ე.წ. “პოსტ-დემოკრატია” უნდა გასცდენოდა პოლიტიკურ ინსტიტუტებს და მოეცვა მორალური, სულიერი და ეგზისტენციალური განზომილებები "პოსტ-დემოკრატია" გულისხმობდა არა დემოკრატიის უარყოფას, არამედ მის გაღრმავებას, საზოგადოების მორალურ განახლებას, სულიერ და ეგზისტენციურ განზომილებებს. ეს უნდა ყოფილიყო სამყაროსთან კავშირის, უმაღლესი პასუხისმგებლობის შეგრძნების, ადამიანებთან და მთლიანად კაცობრიობასთან ახალი ურთიერთობის ჩამოყალიბება. ჰაველი დარწმუნებულია, რომ ვერანაირი პოლიტიკური წყობა ვერ ჩაანაცვლებს ამ ღრმა, ეგზისტენციალურ ტრანსფორმაციას. დემოკრატიის ამგვარი განვითარებას და მისი “ადამიანურ წესრიგად” ქცევა ჰაველს მომავლის მიმართულებად მიაჩნდა.
ჩეხოსლოვაკიის და ცენტრალურ-აღმოსავლეთ ევროპის კომუნისტური რეჟიმების დაცემის შემდეგ 1989 წელს, რაც მოიცავდა ბერლინის კედლის დანგრევას და ჩეხოსლოვაკიის "ხავერდოვან რევოლუციას", ყურადღება მიაქციეს დისიდენტების ნაწერებს, რომლებმაც გაანალიზეს ამ პოლიტიკური რეჟიმების თანდაყოლილი სისუსტეები. „სოლიდარობის" აქტივისტმა ზბიგნევ ბუიაკმა ჰაველის ესეზე თქვა: "როდესაც ვუყურებ „სოლიდარობის" და „ქარტია 77"[10]-ის გამარჯვებებს, მათში ვხედავ ჰაველის ესეში მოცემული წინასწარმეტყველებების და ცოდნის გასაოცარ აღსრულებას."
ვაცლავ ჰაველი არჩეულ იქნა ჩეხოსლოვაკიის პირველ და ერთადერთ პრეზიდენტად, ხოლო ჩეხოსლოვაკიის მშვიდობიანი დაშლის შემდეგ (1993) ჩეხეთის რესპუბლიკის პირველ პრეზიდენტად,
“ძალა უძალოთა” დღევანდელობისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ტექსტია და წინააღმდეგობის მოძრაობის ერთგვარი სახელმძღვანელოა. ნაშრომი სცდება ტრადიციულ პოლიტიკურ ანალიზს და ფოკუსირდება ტოტალიტარიზმის ეგზისტენციალურ და მორალურ განზომილებებზე. იგი გვიჩვენებს, რომ წინააღმდეგობის მოძრაობაში უდიდესი როლი ეკისრება ინდივიდუალურ პასუხისმგებლობას, შინაგან ავთენტურ ბრძოლას რეჟიმთან. თავად სიმართლე კი იქცევა ტოტალიტარიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის მთავარ იარაღად და ფორმად.
სწორედ, სისტემის მორჩილ “უძალო” მოქალაქეებშია მთავარი “ძალა” და საზოგადოება, ანუ ადამიანთა ერთობა ამ ყველაფრის გააზრების შემთხვევაში საბოლოო ჯამში ტოტალიტარული სისტემის ლეგიტიმურობას ეჭვის თვალით შეხედავს და წერტილს დაუსვამს.
[1] ჰაველს ეკუთვნის ამ სათაურის მქონე სხვა ნაშრომიც.
[2] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 11.
[3] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 18.
[4] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 116.
[5] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 117.
[6] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 156.
[7] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 158
[8] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 49.
[9] ჰაველი, ვაცლავ. “ძალა უძალოთა”. გამომცემლობა “სიესტა”. თბილისი, 2025. გვ. 49-50.
[10] Charter 77 (ქარტია 77) იყო სამოქალაქო უფლებადამცველ დისიდენტთა ჯგუფი, რომელიც ჩამოყალიბდა იმდროინდელ ჩეხოსლოვაკიაში 1977 წლის იანვარში. მისი სახელი მომდინარეობს დოკუმენტიდან (მანიფესტიდან), რომელიც კრიტიკულად აფასებდა ჩეხოსლოვაკიის კომუნისტურ მთავრობას ადამიანის უფლებების დარღვევებისთვის.
